Чингиз Айтматов ҳаётининг охирги йилларида «Қулаётган тоғлар» «Мангу қайлиқ» деб аталган романини ёзди. Унда бозор иқтисодига ўтаётган, шиддат билан глобаллашув жараёнларига кириб бораётган ҳозирги дунёнинг маънавий-иқтисодий муаммоларини Қирғизистон, Марказий Осиё воқелиги, одамлар тақдири, турмуши, онгида рўй бераётган кескин, оғриқли ўзга- ришларга чамбарчас ҳолда ёритди. Табиат, жамият, инсон тавдирида юз бераётган ранг-баранг ҳодисаларни бутун фожиалари билан бирга яхлит тасвирлади. Асар буюк адиб ва донишманднинг авлодларга сўнгги васиятидай ўқилади. Зуллисонайн адиб бу романини рус тилида ёзди. У 2007 йилда Петербургда нашр этилди. Ўзбек тилига шу нашрдан таржима қилинди.

ҚУЛАЁТГАН ТОҒЛАР............................................................ 3

ЭПИЛОГ ЎРНИДА............................................................. 257

ЧИНГИЗХОННИНГ ОҚ БУЛУТИ (Қисса)............................... 286

ЭСКИ ВА ЯНГИ РИВОЯТ: ҚЎШИЛИШ................................... 406

ДУНЁНИ ЗАБТ ЭТГАН ЧИНГИЗ........................................... 409

– Hammaga va har qachon tegishli o‘zgarmas bir haqiqat mavjud. – Hech kimning qismat nimaligini, peshonasiga nima bitganini oldindan bilishga ixtiyori yo‘q, – kimga nima yozilganini faqat hayotning o‘zi ko‘rsatadi, yo‘q esa qismatning qismatligi qolarmi... Dunyo dunyo bo‘lib kelibdiki, jannatdan quvilmish Odam alayhissalomu Havvo Kibriyoulloh zamonlaridan buyon hamisha shunday bo‘lgan – axir bular ham taqdir-da, o‘shandan beri asrma-asr, kunma-kun, har soat va har soniyada hamma uchun va har bir kimsa uchun qismatning siri mangu jumboqqa aylanmish... Mana u yana shunday evrildi. Shunday. Bu safar ham yana o‘shanday: kim oldindan bilibdi deysiz, hech inson aqli bovar qilmaydigan, qolaversa, balkim, xudovandi karimning ham kori-boridan tashqari bir voqea sodir bo‘lmog‘ini. Aqldan xorijdagi narsaning tagiga etaman deb urinib, faqat bir narsani taxmin etish mumkindirki – u ham bo‘lsa, qissamiz qahramonlari bo‘lmish ikki hilqatning bir-birlari bilan allaqanday samoviy bog‘langanliklari, samoviy tutashganliklari, qaysidir ma’noda, yana o‘sha qazoyu qadarning amri-irodasi bilan bitta burjning yulduzlari ostida yorug‘ dunyoga kelganliklaridir. Nima deysiz, shunday bo‘lsa ham ajabmas... Yana ajabmaski, ular er yuzida bir-birlarining borliklaridan xabardor ham emasdilar. Zero, ularning birovi odamlar mindi-mindi bo‘lib ketgan, aholisining zichligidan tars yorilay deb turgan, ko‘chalari bozorga aylangan, kaboblarning hidlari ko‘kka o‘rlagan, qovoqxonalari tinimsiz shinavandalarni chorlagan serizdihom azim shaharda turar; ikkinchisi esa, cho‘qqilarini ko‘z ilg‘amas yuksak tog‘larda, vahshiy qoyalari o‘g‘raygan daralarda, quyuq qorong‘i archazorlar, olti oy muz-qori erimaydigan terskaylarda istiqomat qilardi. Shuning uchun uni qorli tog‘lar ilvirsi deb atashardi. Ilmda esa – baland zirvali tog‘lar haqida shunday bir ilm ham bor – uni yo‘lbarslar turkumiga, mushuksimonlar oilasiga mansub, qorli Tiyonshon yo‘lbarsi deb ataladi. U yashaydigan joylardagi aholi bu hayvonni «jaabars» (yoy o‘qiday bars) deb ataydi, bu uning tabiatiga ham juda mos – banogoh sakragan chog‘da rostdan ham xuddi yoy o‘qiday uchib boradi. Yana uni «Qor kechgan ilvirs» ham deyishadi. U doim ko‘ksi bilan qorlarga botib yuradi... Bu ham bor gap... O‘zga maxluqlar qor uyumlari ostida qolib ketishdan qo‘rqib, boshqa yo‘l qidirganda, u esa azamat Zo‘rabor – olg‘a tashlanadi...