Қўлингиздаги ушбу китоб мумтоз шеъриятимиз бадииятининг назарий масалаларига бағишланган. Унда кўп асрли адабиётимизда қўлланган хилма-хил шеърий шакллар ва жанрлар, бадиий ифода усуллари ва шеърий санъатлар, аруз ва қофия илмлари асосларига доир атамаларнинг моҳияти таниқли шоирларимиз ижодидан танланган кўплаб мисоллар билан ёритиб берилган. Асар мактаб, лицей ва коллежларнинг талабалари, филолог ўқитувчиларга мўлжалланган.

Муқаддима..................................................................................................... 3

А

Абжад ҳисоби................................................................................................ 6

Аруз (I)............................................................................................................ 8

Аруз(Н)............................................................................................................ 9

Асллар............................................................................................................. 9

Афоийлу тафоийл....................................................................................... 10

Б

Бадиқа.......................................................................................................... 10

Баёз............................................................................................................... 11

Байт............................................................................................................... 12

Банд.............................................................................................................. 14

Баҳория ........................................................................................................ 14

Баҳри тавил.................................................................................................. 16

Баҳрлар......................................................................................................... 17

В

Васл............................................................................................................... 20

Васли «қо».................................................................................................... 21

Д

Дебоча........................................................................................................... 21

Девон............................................................................................................. 22

Достон........................................................................................................... 22

3

Зиҳоф............................................................................................................. 23

Зуллисонайн................................................................................................. 25

Зулқавофиъ.................................................................................................. 25

Зулқофиятайн.............................................................................................. 25

И

«Ийҳом» ..................................................................................................... 26

Интоқ............................................................................................................. 27

Ирсоли масал............................................................................................... 28

Истиора......................................................................................................... 29

Иштиқоқ....................................................................................................... 30

Иқтибос......................................................................................................... 31

Иғроқ............................................................................................................. 31

к

Киноя............................................................................................................ 32

Китобот (ҳарфий санъат)......................................................................... 32

Комил баҳри.............................................................................................. 33

Л

Лафф ва нашр............................................................................................ 33

М

Марсия.......................................................................................................... 35

Маснавий...................................................................................................... 35

Матлаъ.......................................................................................................... 36

Меърожнома................................................................................................ 38

Муаммо........................................................................................................ 39

Муассас (таъсисли) ҳофия........................................................................ 40

Муашшар .................................................................................................... 40

Муболаға...................................................................................................... 41

Мувашшаҳ ... ............................................................................................ 42

Мувозана...................................................................................................... 43

Мувозана қофия ....................................................................................... 44

Мужаррад қофия......................................................................................... 45

Мужтасе баҳри............................................................................................ 46

Мужтасс баҳри вазнлари........................................................................... 47

Мужтасси мусаммани махбун.................................................................. 47

Мужтасси мусаммани махбуии маҳзуф................................................. 47

Мужтасси мусаммани махбуни мақсур.................................................. 48

Мужтасси мусаммани махбуни мақтуъ.................................................. 48

Мужтасси мусаммани махбуни маҳтуи мусаббағ................................ 49

Музориъ баҳри............................................................................................ 50

Музореъ баҳри вазнлари........................................................................... 50

Музориъи мусаммани ахраб..................................................................... 50

Музориъи мусаммани ахраби мусаббағ................................................. 51

Музориъи мусаммани ахраби макфуфи маҳзуф .................................. 52

Музориъи мусаммани ахраби макфуфи маҳсур................................... 52

Мукаррар...................................................................................................... 53

Мумтоз ҳофия............................................................................................. 54

Муножот....................................................................................................... 55

Мунозара...................................................................................................... 56

Мунсариҳ баҳри ......................................................................................... 57

Мунсариҳ баҳри вазнлари......................................................................... 58

Мунсариҳи мусаммани матвийи макшуф.............................................. 58

Мунсариҳи мусаммани матвийи мавкуф............................................... 58

Муншаот...................................................................................................... 59

Мураббаъ...................................................................................................... 59

Мурдаф (ридфли) қофия............................................................................ 60

Мусаббаъ....................................................................................................... 61

Мусаддас....................................................................................................... 62

Мусажжаъ .................................................................................................... 63

Мусалсал...................................................................................................... 64

Мусамман...................................................................................................... 64

Мусаммат.................................................................................................... 65

Мусовият тарафайн..................................................................................... 66

Мустазод....................................................................................................... 67

Мутақориб баҳри......................................................................................... 68

Мутақориб баҳри вазнлари........................................................................ 69

Мутақориби мусаммани солим................................................................. 69

Мутақориби мусаммани маҳзуф............................................................... 70

Мутақориби мусаммани мақсур............................................................... 70

Мутақориби мусаммани аслам................................................................. 71

Мушокил баҳри........................................................................................... 72

Муқтазаб баҳри............................................................................................ 72

Мутлақ қофия .............................................................................................. 73

Мухаммас...................................................................................................... 74

Мушоира....................................................................................................... 76

Муқайяд қофия............................................................................................ 76

Н

Наврўзнома................................................................................................... 77

Наът................................................................................................................ 77

Нома............................................................................................................... 78

Р

Равий.............................................................................................................. 79

Радди матлаъ................................................................................................ 80

Радди қофия.................................................................................................. 81

Радиф............................................................................................................. 84

Ражаз баҳри.................................................................................................. 85

Ражаз баҳри вазнлари................................................................................. 86

Ражази мураббаи солим............................................................................. 86

Ражази мусаммани солим ......................................................................... 86

Ражази мусаммани музол........................................................................... 87

Ражази мусаммани матвийи махбун........................................................ 88

Ражази мусаммани матвийи махбуни музол ......................................... 88

Рамал баҳри.................................................................................................. 89

Рамал баҳри вазнлари................................................................................. 89

Рамали мусаммани маҳзуф ....................................................................... 89

Рамали мусаммани мақсур........................................................................ 90

Рамали мусаддаси маҳзуф......................................................................... 91

Рамали мусаммани махбуни маҳзуф....................................................... 91

Рамали мусаддаси ....................................................................................... 92

Рубоий ......................................................................................................... 93

Рубоий вазнлар............................................................................................ 94

Ружуъ............................................................................................................. 97

С

Саволу жавоб................................................................................................ 98

Сажъ............................................................................................................... 98

Сакти мали^.................................................................................................. 99

Сариъ ба^ри............................................................................................... 100

Сариъ баҳри вазнлари............................................................................. 100

Сариъи мусаддаси матвийи макшуф.................................................... 100

Сариъи мусаддаси матвийи мавқуф .................................................... 101

Соқийнома................................................................................................ 101

Т

Таажжуб..................................................................................................... 102

Таблиғ......................................................................................................... 103

Таворуд...................................................................................................... 104

Тажнис........................................................................................................ 104

Тажниси акс.............................................................................................. 105

Тажниси зойид.......................................................................................... 106

Тажниси мужаннаҳ.................................................................................. 108

Тажниси музориъ..................................................................................... 109

Тажниси мукаррар................................................................................... 111

Тажниси мураккаб.................................................................................. 112

Тажниси мутарраф................................................................................... 113

Тажниси мушавваш................................................................................. 114

Тажниси томм........................................................................................... 115

Тажниси фил ишора................................................................................ 115

Тажниси хатти.......................................................................................... 116

Тажнисли қофия....................................................................................... 116

Тажо^ули орифона................................................................................... 120

Тажрид....................................................................................................... 121

Тазкира....................................................................................................... 122

Тазмин........................................................................................................ 123

Тазмини муздаваж................................................................................... 124

Тазод......................................................................................................... 125

Такрир........................................................................................................ 125

Талмеҳ........................................................................................................ 126

Талмиъ....................................................................................................... 127

Тамсил....................................................................................................... 127

Таносуб...................................................................................................... 128

Тансиқ ас-сифат....................................................................................... 129

Тардуакс.................................................................................................... 130

Таржиъбанд.............................................................................................. 130

Таркиббанд............................................................................................... 132

Тарона........................................................................................................ 134

Тарсиъ........................................................................................................ 135

Тасдис........................................................................................................ 135

Татаббуъ................................................................................................... 136

Тафаннун фил ибора............................................................................... 137

Тахмис....................................................................................................... 138

Ташбиҳ...................................................................................................... 140

Ташбиҳи акс............................................................................................. 146

Ташбиҳи измор........................................................................................ 146

Ташбиҳи киноя........................................................................................ 147

Ташбиҳи машрут..................................................................................... 147

Ташбиҳи мутлақ...................................................................................... 148

Ташбиҳи тасвия....................................................................................... 149

Ташбиҳи тафсил...................................................................................... 149

Ташхис....................................................................................................... 150

Таъдил........................................................................................................ 151

Таъриз........................................................................................................ 152

Туюқ........................................................................................................... 152

Ф

Фард........................................................................................................... 154

Фахрия....................................................................................................... 156

X

«Хамса»..................................................................................................... 157

«Хамса»навислик.................................................................................... 158

Хафиф базфи............................................................................................ 161

Хафиф баэфи вазнлари .......................................................................... 161

Хафифи мусадцаси солими махбуни маҳзуф.................................... 161

Хафифи мусаддаси солими махбуни мақтуъ..................................... 161

Ч

Чистон........................................................................................................ 163

Чўзиқ ҳижо............................................................................................... 165

ш

Шеърий санъатлар................................................................................... 165

Шитоия..................................................................................................... 166

Ў

Ўта чўзиқ ҳижо........................................................................................ 167

қ

Қалб............................................................................................................ 169

Қасида........................................................................................................ 170

Қисқа ^ижо............................................................................................. 171

Қитъа.......................................................................................................... 172

Ғ

Ғазал .......................................................................................................... 173

ҳ

Ҳажнома................................................................................................... 175

Ҳазаж баҳри............................................................................................ 177

Ҳазаж баҳри вазнлари ............................................................................ 177

Ҳазажи мусадцаси ма^зуф................................................................... 177

Ҳазажи мусаддаси мақсур................................................................... 178

Ҳазажи мусадцаси ахраби маҳбузи ма^зуф........................................ 179

Ҳазажи мусадцаси ахраби мақбузи мақсур........................................ 180

Ҳазажи мусаммани солим.................................................................... 181

Ҳазажи мусаммани аштар...................................................................... 182

Ҳазажи мусаммани ахраб....................................................................... 182

Ҳазажи мусаммани ахраби макфуфи мақзуф .................................... 183

Ҳамд........................................................................................................... 183

Ҳожиб......................................................................................................... 185

Ҳусни таълил............................................................................................ 186