BUYUK BADIIY OBIDA

O‘rta asrlar Sharq adabiyoti, xususan, forsiy va turkiy she’riyat rivojida xamsachilik an’anasi alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu an’ananing boshlanishiga buyuk ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviyning XII asrning ikkinchi yarmi va XIII asr boshida yaratgan «Maxzan ul-asror» (1174 – 1177), «Xisrav va Shirin» (1181), «Layli va Majnun» (1188), «Haft paykar» («Yetti go‘zal», 1197) hamda «Iskandarnoma» (1199 – 1201) dostonlari asos bo‘lib, ular keyinchalik ijodkor vafotidan so‘ng «Xamsa» (arabcha «beshlik» degani) yoki «Panj ganj» (forsiy tilda «Besh xazina» ma’nosida) nomlari bilan yaxlit kitob holida juda keng tarqalgan, turli tillarga tarjima qilinib, shuhrat topgan edi. Mazkur kitobdan o‘rin olgan alohida dostonlar bir necha shoirni shu mavzudagi yirik poetik asarlar yozishga ilhomlantirgandi. 1253–1325-yillarda yashab ijod qilgan Xisrav Dehlaviy o‘zining fors-tojik tilidagi «Matla ul-anvor» («Nurlarning boshlanishi»), «Shirin va Xisrav», «Majnun va Layli», «Hasht bihisht» («Sakkiz jannat») va «Oyinayi Iskandariy» («Iskandar oynasi») nomli beshta dostonini yaratib, Nizomiy «Xamsa»siga to‘la javob yaratdi va bu an’ananing boshlovchisi bo‘lib maydonga chiqdi. XV asrda yashagan aksariyat shoirlar «Xamsa»ga o‘xshatma bitishga harakat qilgan bo‘lsalar ham, ko‘plari bir yoki bir necha asar yaratishga erishdilar. Chunonchi, Mavlono Ashraf, Mavlono Abdullo, Kotibiy Nizomiyning bir qator dostonlariga javob bitgan bo‘lsalar, Mavlono Faseh Rumiy uning «Maxzan ul-asror»iga, Xoja Hasan Xizrshoh «Layli va Majnun» dostoniga o‘xshatma dostonlar yozishgan. Lekin ikki buyuk ijodkor: Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiygina to‘liq «Xamsa» yaratishga erishdilar. Jomiy asari beshta emas, yetti dostonni o‘z ichiga olib, «Dengizlar siri», «Lujjat ul-asror» (875 – 876 h.), «Tuhfat ul-ahror», «Sabhat ul-abror» (887 h.), «Yusuf va Zulayho» (888 h.), «Layli va Majnun» (889 h.), «Xiradnomayi Iskandariy» («Iskandar hikmatnomasi») (890 h.) dostonlaridan iborat bo‘lib, «Haft avrang» («Yetti taxt») deb ham ataladi.